Theo nhà giáo dục Maria Montessori, 6 năm đầu đời là thời điểm vàng để dạy con tự lập. Bởi đây là giai đoạn trẻ có khả năng tự học tuyệt vời, tự thẩm thấu kiến thức như miếng bọt biển thấm hút nước.
Cách yếu tố để dạy trẻ tự lập thành công
Theo TS,Taylor, ĐH San Francisco, tự lập là cách giáo dục mà ở đó trẻ tìm thấy sự giao nhau của 2 yếu tố:
Yếu tố 1: Niềm tin của bạn vào trẻ và vào trải nghiệm của trẻ.
Yếu tố 2: Sự hướng dẫn của bạn cho trẻ biết cách trải nghiệm.
Khi có sự giao nhau, thì trẻ mới đạt được sự tự do trải nghiệm, học hỏi cái mới và hoàn thiện bản thân. Đó là quy trình cho sự tự lập phát triển.
Nếu thiếu yếu tố 1: Trẻ có thể sẽ trở thành một trong hai dạng sau:
- Người thích lo chuyện mọi người, nhưng không có phán xét.
- Người không có ý định đạt mục tiêu cao hơn mức trung bình.
Nếu thiếu yếu tố 2: Trẻ có thể là 1 trong 3 người sau:
- Người lỗ mãn và hành động thiếu phân tích
- Người khôn lỏi, nhưng theo cách không đúng đắn
- Người hay bất đồng, thiếu lắng nghe
Nếu thiếu cả 2 yếu tố, trẻ có thể là 1 người có suy nghĩ lệ thuộc vào người khác.
Cách dạy trẻ tự lập như thế nào
Nhiều cha mẹ có quan niệm về dạy con tự lập, thường cho rằng nó khóc cứ để nó khóc, nó té cứ để nó tự đứng lên, nó làm sai phải để nó chịu phạt...Quan niệm này không sai, nhưng thật sự chúng ta hiểu chưa đúng ý nghĩa và đang làm sai. Giống như phân tích của TS.Taylor, dạy trẻ tự lập là cha mẹ cho trẻ sự hướng dẫn và tin vào trẻ có thể làm, chứ chưa bao giờ bỏ mặc trẻ.
Do đó, chúng ta nên hiểu đúng là:
Khi trẻ làm cái gì sai (VD chạy chơi nhanh quá té ngã), việc bạn đỡ bé dậy hay không đỡ không thể hiện cách dạy tự lập của bạn. Cách dạy tự lập của bạn đúng là như thế này:
- Nếu bạn muốn đỡ bé dậy (hoặc bạn đang rảnh tay có thể giúp), thì hãy cứ làm. Sau đó, hãy nói: Con biết tại sao con bị té không? (yếu tố 2) và lần này tay mẹ không xách đồ có thể đỡ con dậy, lần sau nếu mẹ bận hoặc không có ở đây, con biết tự đứng dậy phải không! (yếu tố 1).
- Nếu bạn không muốn đỡ bé dậy (hoặc bận tay không đỡ được), cũng không quan trọng. Bạn cứ nói: Không khóc, con đứng dậy được không? (yếu tố 1), hãy chống tay để ngồi dậy là được (yếu tố 2).
Trẻ học được gì từ sự tự lập
Không phải là trẻ cứ làm được là trẻ đã học về sự tự lập. Đây là một quy trình để trẻ hiểu rằng trẻ có đủ phương pháp công cụ để làm và cha mẹ tin điều đó. Quy trình lột xác về nhận thức mới là chính, chứ không phải là chịu càng nhiều khổ hạnh và bỏ bê, trẻ mới lớn được.
Điều gì xảy ra khi bạn không hướng dẫn cho trẻ, mà để trẻ tự nhận ra
Một tình huống tôi gặp: Đứa trẻ cùng mẹ đi ngang tiệm kem. Cậu bé liền nói mẹ mua cho mình 1 cây kem. Tuy nhiên, người mẹ nghĩ rằng kem không tốt. Người mẹ quyết định không mua, nhưng cậu bé đứng lại và khóc. Mẹ cậu bé yêu cầu đếm đến 3 là cậu phải đi ngay, hoặc sẽ để cậu bé ở lại. Sau khi đếm đến 3, người mẹ giả vờ bỏ đi để mặc cậu bé gào khóc. Sau đó, cậu bé cũng phải chạy theo khi nhìn thấy mẹ đi xa.
Bạn nghĩ rằng: Cậu bé có tự biết suy nghĩ để không đòi nữa ở lần sau?
Thực ra, sau này khi gặp tình huống tương tự, đây sẽ là 1 số cách mà cậu bé phản ứng lại cách giải quyết của mẹ:
- Cậu bé không khóc như lần trước, không đòi, chỉ đứng đó chỉ mẹ xem cái này cái kia, dường như đang kéo dài thời gian ở lại.
- Cậu bé sẽ kêu ba bế thay vì mẹ (có lẽ ba sẽ dễ dãi hơn)
- Cậu bé vẫn tiếp tục vòi và khóc, thậm chí trước khi đi đến, và cố tìm 1 cách để nhận ra với thái độ nào có thể làm mẹ phải mua như khóc lớn tiếng, nằm ăn vạ, khóc và ói, khóc và ho..vì cậu bé nhận ra mẹ chẳng đi đâu được xa.
Cách xử lý mà người mẹ có thể làm tốt hơn và dạy con được sự tự lập:
Việc cho phép trẻ ăn kem hay không là không ảnh hưởng đến quá trình dạy tự lập. Nó là quyết định của bạn. Điều quan trọng là lời giải thích, lý do, và hướng dẫn làm sao giúp trẻ nhận ra để tự đưa quyết định của trẻ.
Quan trọng hơn, bạn cần đưa ra lý do thật mà dẫn đến quyết định cho trẻ ăn hay không ăn của bạn. Và giúp trẻ nhận ra lí do này và tự đưa ra quyết định của mình mới là điều mà sự tự lập phát triển. Bạn cần nói với bé lý do thật bởi bạn sẽ không quên nếu trẻ hỏi lại nó, lý do bạn bịa thì có lúc làm bạn trở thành người nói dối trước mặt trẻ.
- Khi bạn không cho trẻ ăn kem vì lý do nào, hãy nói trẻ biết. Ví dụ, mẹ đã để ví tiền ở cốp xe rồi hoặc mẹ không mang tiền mặt, đợi mẹ hỏi họ có chấp nhận thẻ không? Hoặc lý do bạn nghĩ kem không tốt vì kém vệ sinh hoặc quá ngọt. Bạn cứ nói: Mẹ tin rằng kem ở đây không tốt, chúng ta có thể ăn ở tiệm khác hoặc mẹ cũng biết làm kem, con muốn làm kem với mẹ không?
Khi bạn nói thật quan điểm của bạn và tin vào quyết định của trẻ sau khi nghe quan điểm của bạn, thì bạn đã tin vào trẻ rồi đó (yếu tố 1). Chính cách bạn trả lời thật suy nghĩ và quyết định của bạn sẽ mở cuộc đối thoại thành 1 cuộc thương lượng, ở đó trẻ được học về phương pháp (yếu tố 2)
Khi bạn nói là không có tiền mặt, hãy hỏi trẻ: Liệu cô có chấp nhận trả thẻ không con? Con có thể đển hỏi cô giùm mẹ được không? Bạn có thể tìm ra hằng trăm cách để giúp trẻ nhận ra vấn đề bạn và bé đang có và làm sao giải quyết nó. Hơn là chỉ cấm và ép trẻ tự từ bỏ.
- Khi bạn cho phép trẻ ăn, bạn cứ vui vẻ và nói: Được, mẹ có sẵn 10k trong túi, con giúp mẹ lấy nó được không. Đừng tỏ thái độ hằn học, bực dọc khi bạn đã quyết định cho bé ăn rồi.
Khi bạn chấp nhận mua kem, bạn có thể nhờ trẻ cầm giúp món đồ trên tay hoặc giúp bạn lấy tiền và tự đi mua. Sau khi mua xong, trên đường về bạn thử hỏi trẻ con có xếp hàng mua kem không? Có kem dâu con thích không?...Những câu hỏi này sẽ khuyến khích trẻ củng cố lại quy trình vừa trải nghiệm, hơn nữa bạn cũng nhận ra bao nhiêu cảm xúc của trẻ phát triển trong mỗi trải nghiệm. Trẻ con tự lập hơn khi bắt đầu nhận ra từng thay đổi nhỏ ở mỗi trải nghiệm đó.
Thực ra, việc dậy con tự lập cần thực hiện ngay từ khi sinh, chứ không phải đợi đến khi con lớn rồi mới dậy thì đã muộn. Tính cách của con là do ba mẹ gieo mầm từ nhỏ. Nó bắt đầu từ chính việc ăn – ngủ, là nhu cầu sơ khai đầu tiên của con người. Khi ba mẹ hướng dẫn và tập cho trẻ ăn đúng bữa phù hợp với nhu cầu, sự phát triển của con, ăn tập trung, đảm bảo bữa ăn đủ thành phần các chất cân bằng dinh dưỡng chính là ba mẹ đang hướng dẫn cho con cách ăn đúng (yếu tố 2). Còn việc cho con quyền tự quyết việc ăn hay không, ăn bao nhiêu, tự lập ăn chính là đang trao niềm tin cho con (yếu tố 1).
Tương tự với việc ngủ cũng vậy, khi ba mẹ tập cho con sinh hoạt theo 1 lịch phù hợp với giai đoạn phát triển và độ tuổi, con phân biệt được khoảng thời gian nào con được ngủ, ngủ giấc đêm sớm, tự ngủ không cần bế ru đưa võng, chính là ba mẹ đang dậy con (yếu tố 2). Còn việc để con thực hiện tất cả những điều ấy, nếu con thức dậy trong khi lịch sinh hoạt đang là lúc ngủ, thì con có thể nằm chơi nhưng cần yên lặng, và đến giờ thức thì con cần thức đủ thời gian chứ không được ngủ bù, đó chính là việc tin tưởng con và cho con tự trải nghiệm quyết định của mình (yếu tố 1).
Đương nhiên việc dậy ăn, ngủ cho trẻ sơ sinh để hình thành tính tự lập cho con không dễ vì con chưa thể tự nói lên nhu cầu của mình. Ba mẹ cần có kiến thức về sinh lý của trẻ sơ sinh để hiểu con. Các kiến thức này và những hướng dẫn cụ thể từng bước để dạy con từ việc ăn sữa, ngủ, sinh hoạt, đến ăn dặm từ khi 0-2 tuổi, ba mẹ xem trong các bộ Giáo trình sau nhé:
- Giáo trình Rèn ngủ & Sinh hoạt,
Notes
Taylor J. (2019) Parenting: Raise Independent Children. Psychology Today. Accessed Jan 2019
